نشست سالانه اندیشکده فقه و حقوق اسلامی با دو عنوان سخنرانی در جمع اعضای اندیشکده فقه و حقوق اسلامی الگوی پیشرفت و تنی چند از صاحبنظران این حوزه برگزار شد.

در این نشست آقای دکتر سید ابوالقاسم نقیبی عضو اندیشکده فقه و حقوق اسلامی و استاد دانشگاه شهید مطهری به عنوان سخنران اول به موضوع "اعتبار سنجی حجیت هوش مصنوعی در حکمرانی قضایی" پرداختند. ایشان چنین اظهار داشتتد که هوش مصنوعی به مجموعه ای از فناوری و الگوریتم‌ها اطلاق می‌گردد که با تحلیل داده‌ها و اتخاذ تدابیر از خود، رفتار هوشمندانه‌ای به نمایش می‌گذارد. این فناوری، ساحت‌های گوناگون زندگی اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است و فرصت‌های ارزشمندی چون تحلیل داده‌ها، تشخیص و ارائه الگو در آرای قضایی، تشخیص اصالت برخی مستندات قضایی، ارزیابی‌ و نظارت بر دفاتر اسناد رسمی، جرم یابی در جعل اسناد و شناسایی اختلافات آرا و رهگشایی در ایجاد رویه قضایی را برای حکمرانی قضایی فراهم آورده است باوجوداین، نارسایی هوش مصنوعی در استدلال ورزی عمیق، درک ارزش‌های اخلاقی، مصلحت سنجی قضایی، عدالت ورزی قضایی، اعتمادسازی و تعامل انسانی با اصحاب دعوا در ایجاد صلح، اقتضا می‌نماید که نتوان هوش مصنوعی مولد موجود را به‌عنوان قاضی مستقل واجد شخصیت حقوقی به رسمیت شناخت ولی این نارسایی‌ها مانع از آن نیست که قاضی انسانی از نتایج تحلیل داده‌های معتبر قضایی هوش مصنوعی به‌عنوان تصمیم‌یار استفاده کند بلکه تدابیر قضایی هوش مصنوعی از داده‌های معتبر در صورت نظارت قاضی انسانی با حفظ مسئولیت او، واجد اعتبار قضایی است.

سخنران دوم این نشست آیت الله ابوالقاسم علیدوست رئیس اندیشکده فقه و حقوق اسلامی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، موضوع «هوش مصنوعی و نظام قضایی اسلام» را ارائه کردند؛ ایشان چنین بیان داشتند که؛ ورود فقهی به مباحث هوش مصنوعی باید با احتیاط باشد. اظهار‌نظر غیر قاطع و باز گذاشتن راه‌های گوناگون نوعی از احتیاط در اظهار‌نظر پیرامون این مسئله است. ایشان در ادامه چالش‌های احتمالی فراروی حضور هوش مصنوعی در نظام قضایی اسلام را چنین بیان کردند:

در مرحله اصدار رأی: اصدار رأی قضایی اعمال ولایت صاحب رأی است و اشخاص غیرحقیقی صلاحیت اعمال ولایت ندارند. در این صورت شاید بتوان از رأی کسانی استفاده کرد که اصدار رأی قضایی را هرچند فی‌الجمله اعمال ولایت نمی‌دانند. البته این نظر به‌راحتی قابل التزام نیست.

هوش مصنوعی- حداقل برخی از برنامه‌ها و نرم‌افزارهای آن -  قابل‌اطمینان نیست و به‌شدت متأثر از داده‌های غلطی است که به او داده می‌شود، چنان‌که گاه از پیش خود، دست به جعل و انحراف می‌زند. طبیعی است که ممکن است صاحبان این دستگاه در آینده این مشکل را برطرف سازند.

در روال رایج دو سیستم کلان قضایی در دنیا وجود دارد: نظام حاکمیت امارات قانونی و نظام حاکمیت دلایل معنوی؛ طبیعی است که جا دادن برای هوش مصنوعی باید بر پایه نظام دوم باشد و این در حالی است که در اسلام، سیستم تلفیق وجود دارد. البته مسیر جا دادن هوش مصنوعی در قضا و در فقه بسته نیست، به‌ویژه استفاده از این پدیده در مقدمات اصدار رأی.

گاه گفته می‌شود: هوش مصنوعی هرچند به استنباط و استقراء می‌پردازد لکن مشخص نیست که علم به علم خود داشته باشد. آن چه معلوم است این‌که این پدیده درواقع ماشینی است که بر پایه داده‌ها فعالیت می‌کند بدون این‌که صاحب "آگاهی به آگاهی"های خود باشد. در اینجا است که در مواضع و مواطن استنباط‌های آگاهانه، فعال نخواهد بود و جایگزین هوش انسانی نخواهد شد.

در پایان اعضای اندیشکده و صاحبنظران حاضر در این نشست در مورد این دو سخنرانی و موضوعات مطرح در آن به بحث و گفتگو پرداختند. گفتنی است مشروح این نشست به صورت گزارشی تهیه و در بخش انتشارات وبگاه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در دسترس علاقمندان قرار می گیرد.